จติ วทิ ยาสำ� หรับครู (Psychology for Teachers) คณะครุศาสตร์ จติ วทิ ยาสำ� หรับครู โดย อาจารย์ ดร.ภาวศทุ ธิ อุ่นใจ รองศาสตราจารย์ ดร.ปัญจนาฏ วรวัฒนชยั ISBN : 978-974-373-625-4 ข้อมูลทางบรรณานุกรมหอสมุดแหง่ ชาติ พิมพ์ครั้งท่ี 2 สงิ หาคม 2563 จำ� นวน 1,000 เล่ม สงวนลิขสทิ ธติ์ ามพระราชบญั ญัติลขิ สทิ ธิ์ (ฉบบั เพม่ิ เติม) พ.ศ. 2558 หนงั สอื ยมื เรียน หรือแจกฟรี (ห้ามจ�ำหนา่ ย) จัดท�ำโดย คณะครุศาสตร์ มหาวิทยาลยั ราชภัฏบา้ นสมเดจ็ เจา้ พระยา ค�ำนำ� หนังสือจิตวิทยาส�ำหรับครูฉบับปรับปรุงคร้ังท่ี 2 เป็นหนังสือที่ให้ความรู้เกี่ยวกับ คณาจารย์สาขาวชิ าจติ วิทยา คำนำ สำรบญั ทฤษฎีพฒั นาการทางสงั คมของอีริคสัน (6) 40 ความหมายของสขุ ภาพจิต (7) 94 บทท่ี 8 กำรแนะแนวเพื่อส่งเสริมกำรเรียนรู้ 111 บทท่ี 9 จิตวทิ ยำเดก็ พเิ ศษ 125 สำรบัญภำพ หนา้ บทที่ 1 ความรูพืน้ ฐานทางจติ วทิ ยา อาจารย ดร. ภาวศุทธิ อนุ ใจ จติ วิทยาเปนศาสตรที่ศึกษาเกี่ยวกับพฤติกรรมมนุษยเพ่ือใหเกิดความเขาใจทางจิตวิทยาไดดี ความหมายของจติ วทิ ยา คําวา “จิตวิทยา” ในภาษาอังกฤษใชคําวา “Psychology” ซ่ึงมีรากศัพทมาจากภาษากรีก ในสมัยโบราณเช่ือกันวา จิต หรือ วิญญาณ เปนสิ่งท่ีควบคุมกิริยาอาการตาง ๆ ของรางกาย เติมศักดิ์ คทวณิช (2546, หนา 12) ไดสรุปความหมายของจิตวิทยาไววา “จิตวิทยาเปนวิชา สิริอร วิชชาวุธ (2554 ,หนา 1) จิตวิทยา คือศาสตรที่ศึกษาพฤติกรรมของมนุษย เพื่อเขาใจ 2 สุรพล พะยอมแยม (2545, อางถึงใน ไหมไทย ไชยพันธ, 2557, หนา 22 ) จิตวิทยาเปน มุกดา ศรียงค และคณะ (2553 ,หนา 1) จิตวิทยา คือ การศึกษาเชิงวิทยาศาสตร วาดวย สวุ ไิ ล เรียงวัฒนสุข (2553, หนา 1) จิตวทิ ยา หมายถงึ การศึกษาพฤติกรรมและกระบวนการ จากการใหความหมายขางตน สามารถสรปุ ไดวา จติ วิทยา คอื วิชาที่ศกึ ษาเกี่ยวกบั พฤติกรรม จดุ มุงหมายของการศึกษาจติ วทิ ยา จากจุดมุงหมายของการศกึ ษาจิตวิทยาสามารถสรุปไดด ังนี้ 3 Understanding Explanation Prediction Control ภาพท่ี 1.1 จุดมุงหมายของการศกึ ษาจิตวทิ ยาตามแนวคดิ ผเู ขียน สาขาวิชาทางจิตวิทยา สาขาวิชาทางจิตวิทยามหี ลายสาขาดวยกนั ซงึ่ แตล ะสาขาจะมีความเช่ยี วชาญและความลึกซึ้ง 1. จิตวิทยาคลินิค (Clinical Psychology) เปนสาขาท่ีศึกษาเกี่ยวกับความผิดปกติ 2. จิตวิทยาการปรึกษา (Counseling Psychology) เปนศาสตรท่ีศึกษาเก่ียวกับ 3. จิตวิทยาพัฒนาการ (Developmental Psychology) เปนสาขาวิชาที่ศึกษาเกี่ยวกับการ 4. จิตวิทยาสังคม (Social Psychology) เปนสาขาวิชาที่ศึกษาคนควาถึงพฤติกรรมของ 4 นอกจะศึกษาพฤติกรรมของบุคคลในปรากฏการณตาง ๆ ทางสังคมแลว ยังเปนการคนควากฎเกณฑ 5. จิตวิทยาการศึกษา (Education Psychology) เปนสาขาวิชาที่ศึกษาเกี่ยวของกับเรื่อง 6. จิตวิทยาอุตสาหกรรมและองคการ (Industrial and Organizational Psychology) ประโยชนข องการศึกษาจิตวิทยา วิชาจิตวิทยาเปนวิชาที่เก่ียวของกับการดําเนินชีวิตของมนุษยอยูตลอดเวลา เพราะเปนวิชา ประโยชนของการศึกษาจติ วิทยาสรปุ ไดด งั น้ี (ฐติ ิมา นาคะผดงุ รตั น, 2548, หนา 17) กลมุ แนวคิดทางจติ วทิ ยา จิตวิทยาไดม ีการเปลีย่ นแนวทางการศกึ ษามาเปนการใชก ระบวนการทางวิทยาศาสตรมากข้ึน 5 1. กลุม โครงสรางแหงจิต (Structuralism) 6 5. กลมุ จติ วิทยาเกสตลั ท (Gestalt Psychology) ผูนํากลุมคือเวอไทเมอร(Max Werteimer)โดยมีแนวคิดวาการศึกษาทางจิตวิทยาน้ันจะตองศึกษา 6. กลมุ มนษุ ยนยิ ม (Humanism) นิยมเช่ือวา สามารถเขาใจถึงธรรมชาตขิ องมนษุ ยไดด ขี ้ึนดวยการศกึ ษาถึงการรบั รู ของบุคคลที่เกี่ยวกับ วิธกี ารศกึ ษาทางจิตวทิ ยา จากเบ้ืองตนท่ีไดสรุปแนวคิดเก่ียวกับจิตวิทยาวาเปนการศึกษาเกี่ยวกับ “พฤติกรรม” และ 1. การทดลอง (Experimentation) การทดลองเปนการศึกษาพฤติกรรมโดยการสราง ก) ตัวแปรอิสระ (Independent Variable) หมายถึง สิ่งท่ีผูศึกษาสามารถควบคุมหรือ ข) ตัวแปรตาม (Dependent Variable)หมายถึงตัวแปรที่ไมสามารถควบคุมหรือกําหนดได ตัวอยางการศึกษาทางจิตวิทยาโดยการทดลอง เชน การวิจัยปรับพฤติกรรมของสกินเนอร 7 1) ผูวิจัยสังเกตพฤติกรรมของนักเรียนคนหนึ่งเปนเวลาหลายวัน จนกระทั่งไดแบบแผน 2) นักวจิ ยั เริ่มโปรแกรมพเิ ศษทผ่ี ูวจิ ยั คาดวาจะมอี ิทธพิ ลตอพฤติกรรมของนักเรยี น 2. การสํารวจ (Survey) เปนวิธีการศึกษาพฤติกรรมตาง ๆ ของมนุษยที่เกิดข้ึนในลักษณะ 2.1 วธิ กี ารสงั เกต (Observation Method) อยางมีจุดมุงหมาย และทําการบันทึกพฤติกรรมที่แสดงออกมาอยางตรงไปตรงมา ไมมีอคติ และ - การสังเกตอยางมีแบบแผน (Formal Observation) น่ันคือ การสังเกตที่มี - การสังเกตอยางไมมีแบบแผน (Informal Observation) เปนการสังเกตอยาง การบันทึกการสังเกต (Observational Record) 8 3. ควรบันทึกพฤติกรรมของผูถูกสังเกตแยกไปจากการแสดงความคิดเห็นของ 4. ควรบันทึกทันทีหลังการสังเกตเสร็จสิ้นลง หรืออาจบันทึกในขณะสังเกต หากมี จุดสําคัญของการสังเกตคือ จะตองท0ําอยางระมัดระวัง ผูสังเกตตองไมเขาไปมีสวน ตวั อยาง แบบฟอรมบนั ทกึ การสังเกต การบนั ทึกการสงั เกตครงั้ ท่ี …….................. พฤตกิ รรมที่เกดิ ขน้ึ ………………………………………………………………............................................ ความคดิ เห็น…………………………………………………………………............................................….. ลงช่ือ……………………………… ตําแหนง……………………… 9 2.2 การสัมภาษณ (Interview) เปนวิธีการเก็บรวบรวมขอ มูลโดยใชการสนทนาระหวาง 1.2.1 การสัมภาษณแบบมีโครงสราง (Formal Interview) เปนการสัมภาษณที่มี 1.2.2 การสัมภาษณแบบไมเปนทางการ (Informal Interview) การสัมภาษณ ความแตกตา งระหวา งแบบสอบถามกบั แบบสมั ภาษณ 2.3 การใชแบบสอบถาม (Questionnaire) เปนวิธีการศึกษาพฤติกรรมโดยใช ก. แบบสอบถามแบบปลายเปด (Open-ended Form) แบบสอบถามแบบน้ีไมได ข. แบบสอบถามแบบปลายปด (Closed-ended Form) แบบสอบถามแบบนี้ 10 ตวั อยาง แบบฟอรมสาํ หรับบนั ทกึ การสมั ภาษณ การสัมภาษณครง้ั ที่ ......................................... จดุ มงุ หมายในการสมั ภาษณ… ………………………………………………............................................ สรปุ ผลจากการสมั ภาษณ… …………………………………………………............................................. ความคิดเห็น……………………………………………………………………................................................. ขอเสนอแนะ……………………………………………………………………................................................ นดั สมั ภาษณค ร้ังตอ ไป วันที่…………………………….. เวลา……………………..น. ลงชือ่ …………………………….. ผสู ัมภาษณ 11 3. การทดสอบ (Testing) เปนอีกวิธีหนึ่งท่ีนิยมใชในการศึกษาทางจิตวิทยา เนื่องจาก 4. การศึกษาประวัติรายบุคคล (Life History) เปนการศึกษารายละเอียดตาง ๆ ท่ีสําคัญ ความสําคัญของจิตวิทยาตออาชพี ครู ก า ร ใ ช ร ะ บ บ จั ด ก า ร ศึ ก ษ า ใ น ส ถ า บั น ศึ ก ษ า ต า ง ๆ เ ป น ส ว น ห น่ึ ง ห นึ่ ง ข อ ง ก า ร พั ฒ น า การจัดการเรียนการสอนเปนการนําความรูเกี่ยวกับการเรียนรูไปใชใหเกิดประโยชนตอ จติ วทิ ยาสามารถชวยครไู ดในเรื่องตอ ไปนี้ (สรุ างค โควตระกูล, 2556, หนา 4) 12 3. ชวยใหครูมีความเขาใจในความแตกตางระหวางบุคคล เพ่ือจะไดชวยนักเรียน 4. ชวยใหครูรูวิธีจัดสภาพแวดลอมของหองเรียนใหเหมาะสมแกวัยและชั้นพัฒนาการ 5. ชวยใหครูทราบถึงตัวแปรตางๆ ที่มีอิทธิพลตอการเรียนรูของนักเรียน เชนแรงจูงใจ 6. ชวยครูในการเตรียมการสอนวางแผนการเรียน เพ่ือทําใหการสอนมีประสิทธิภาพ 7. ชวยครูใหทราบหลักการและทฤษฎีการเรียนรูที่นักจิตวิทยาไดพิสูจนแลววาไดผลดี เชน 8. ชวยครูใหทราบถึงหลักการสอนและวิธีสอนท่ีมีประสิทธิภาพรวมถึงพฤติกรรมของครูที่มี 9. ชว ยครูใหทราบวานักเรียนที่มผี ลการเรียนดีไมไดเ ปน เพราะระดับเชาวนปญ ญาเพียงอยาง 10. ชวยครูในการปกครองชั้น และการสรางบรรยากาศของหองเรียน ใหเอ้ือตอการเรียนรู สรุป จิตวิทยา คือ การศึกษาเชิงวิทยาศาสตรวาดวยเรื่องกระบวนการของจิต และพฤติกรรม 13 ประโยชนของสาขาวิชาจิตวิทยามีหลายประการ ซึ่งหลักๆ คือ ทําใหสามารถเขาใจตนเอง 15 บทท่ี 2 ความรพู ้นื ฐานพัฒนาการของมนุษย รองศาสตราจารย ดร.ปญจนาฏ วรวฒั นชัย การศึกษาพัฒนาการของมนุษยไมเพียงแตการศึกษาการเปล่ียนแปลงพฤติกรรมของเด็ก ความหมายของพัฒนาการ คาํ วาพฒั นาการ (Development) มีผใู หค วามหมายไวหลายทา น ดังน้ี อารี เพชรผุด (2528, หนา5) กลาววาพัฒนาการ หมายถึงการเปล่ียนแปลงท่ีความสามารถ นิตยา คชภักดี (2530, หนา 12) กลาววา พัฒนาการหมายถึง กระบวนการเปล่ียนแปลง กันยา สุวรรณแสง (2538, หนา 55) ใหความหมายพัฒนาการวาเปนกระบวนการ วิภาพร มาพบสุข (2543 , หนา 90) กลาววา การพัฒนาการ หมายถึง การเปลี่ยนแปลง 16 สุชา จันทนเอม (2544 , หนา 39) กลาววา พัฒนาการเปนลําดับของการเปล่ียนแปลงหรือ Crow and Crow (1965, p.15) กลาววา พฒั นาการหมายถงึ การเปลยี่ นแปลงทไี่ ดมาจาก Liebert Poulos และ Strauss (1974, p.5) กลาวถึง พัฒนาการวาหมายถึง กระบวนการ Hurlock (1980, p. 2) กลาววา พัฒนาการเปนการเปลี่ยนแปลงที่ประกอบดวยความ Bootzin(1991, p.15) กลาวถึงพัฒนาการวาเปนการเปลย่ี นแปลงที่เกิดขึ้นตลอดชวงอายุคน กลาวโดยสรุป พัฒนาการหมายถึง การเปลี่ยนแปลงในดานรางกายและจิตใจ อยางเปน ความหมายของการเจรญิ เติบโต (Growth) อุบ ล รั ต น เ พ็ง ส ถิต ย ( 25 3 2 , ห น า 8 ) ให ค ว า ม หม า ยว า ก า รเ จ ริญ เ ติบ โ ต มลวิภา ทรงวุฒศิ ิล (2532, หนา 99) กลาววา การเจรญิ เตบิ โต เปนกระบวนการเปล่ยี นแปลง 17 นิตยา คชภักดี (2543, หนา 2) กลาววา การเจริญเติบโต หมายถึง การเปล่ียนแปลงขนาด วิภาพร มาพบสุข (2543, หนา 90) กลาววา การเจริญเติบโต หมายถึง การเปลี่ยนแปลง สุชา จันทนเอม (2544 , หนา 39) กลาวถึงการเจริญเติบโต เปนการเปล่ียนแปลงในดาน กลาวโดยสรุป การเจริญเติบโตเปนการเปล่ียนแปลงทางดานโครงสรางสรีระของรางกาย ลกั ษณะของการเปลีย่ นแปลงท่ีเกิดจากการพฒั นาการและการเจรญิ เติบโต การเปลี่ยนแปลงท่ีเกิดข้ึนเนื่องจากพัฒนาการและการเจริญเติบโต มีดังนี้ (อารี เพชรผุด, 1. การเปลี่ยนแปลงทางดา นขนาด (Size) เชน ทางรางกายจะสูงขึ้น โตขึ้น นา้ํ หนักมากขึ้น 2. การเปลี่ยนแปลงทางดานสัดสวน (Proportion) การเจริญเติบโตตาง ๆมิไดจํากัด 3. การเปลี่ยนแปลงที่เกิดขึ้นทําใหลักษณะเกา ๆ หายไปลักษณะเกา ๆ ก็คือลักษณะ 4. ลักษณะใหม ๆ ในรางกายจะเพ่ิมขึ้น จะมีฟนแทขึ้นมาแทนฟนนํ้านม และถา 4.1 เกิดการเปลี่ยนแปลงตอมเพศ คือตอมรังไข และอัณฑะจะเริ่มทํางานพรอมที่ 18 4.2 ผลจากการเปลี่ยนแปลงของตอมเพศทําใหเกิดการเปล่ียนแปลงทางลักษณะอื่น ๆ การเปล่ียนแปลงท้ัง 4 ดาน จะเกิดข้ึนอยางชา ๆ และตอเน่ืองเปนลําดับข้ัน จะไมเกิดขึ้น ระเบยี บแบบแผนของงานพัฒนาการ ลักษณะระเบียบแบบแผนของงานพัฒนาการ ทําใหเขาใจในพฤติกรรมของมนุษยไดดียิ่งข้ึน 1. พัฒนาการจะเปนไปตามแบบแผนเฉพาะมนุษยหรือสัตว ท่ีจัดอยูในพวกเดียวกัน จะมี 1.1 พัฒนาการจะเริ่มจากสวนบนไปสูสวนลาง (Cephalo-Caudal Direction) ซ่ึงเรา 1.2 พัฒนาการจะเริ่มจากแกนกลางของลําตัว ไปสูอวัยวะสวนขางที่ไกลออกไป พฒั นาการจากส่วนบนลงมาสว่ นลา่ ง พฒั นาการจากแกนกลางของลําตวั ภาพที่ 2-1 ทิศทางของพัฒนาการทางดานรางกาย 19 2. กระบวนการพัฒนาการ จะเริ่มจากสวนใหญไปสูสวนยอย นั่นคือ ทารกจะมี 3. พัฒนาการจะเกิดขึ้นอยางตอเน่ือง จะเหน็ ไดจากการพัฒนาอวัยวะตาง ๆ ของเด็กทารก 4. อัตราพัฒนาการของเด็กแตละคนจะแตกตางกัน อัตราพัฒนาการของเด็กแตละคน 5. อตั ราพัฒนาการสวนตาง ๆ ของรางกายแตกตา งกัน จะเห็นไดวาอวยั วะตาง ๆ หรือสวน 6. พัฒนาการทุกดานจะสัมพันธกันหมดและเราสามารถทํานายพัฒนาการของเด็กได 7. พัฒนาการในแตละวัยจะมีลักษณะเฉพาะวัยพฤติกรรมบางอยางในวันหนึ่งเราอาจคิดวา กลาวโดยสรุประเบียบแบบแผนของงานพัฒนาการทําใหเขาใจลักษณะการเปลี่ยนแปลงของ 20 องคป ระกอบทเ่ี ก่ยี วขอ งกับพฒั นาการ พัฒนาการของมนุษย จะเกยี่ วของกับองคป ระกอบทสี่ าํ คัญ 2 อยา ง คอื 1. วฒุ ิภาวะ (Maturation) พัชรี สวนแกว (2536 , หนา 28) ใหความหมายของวุฒิภาวะ คือ ผลรวมท่ีเกิด มธุรส สวางบํารุง (2543 , หนา 5) กลาววาวุฒิภาวะ คือความพรอมและ สุชา จันทนเอม (2544 , หนา 40) ใหความหมายวา วุฒิภาวะ เปนกระบวนการ Santrock (1997, pp. 45) เปรียบเทียบวา วุฒภิ าวะเปนพมิ พเ ขียว (Blueprint) ของคน Kassin (1998, pp.36) ใหความหมายวาวุฒิภาวะเปนกระบวนการเปลี่ยนแปลงทาง จากที่กลาวมาพอจะสรุปไดวา วุฒิภาวะ เปนกระบวนการเปลี่ยนแปลงของพฤติกรรมท่ี 2. การเรียนรู (Learning) พัชรี สวนแกว (2536 , หนา 40) ใหความหมายการเรยี นรวู าเปน การเปลีย่ นแปลงและ 21 มธุรส สวางบํารุง (2544 , หนา 35) กลาววา การเรียนรูคือ การเปล่ียนแปลง สุชา จันทนเอม (2544, หนา 40) กลาววา การเปล่ียนแปลงพฤติกรรมท่ีตอง กลาวโดยสรุปไดวาการเรียนรูเปนการเปลี่ยนแปลงพฤติกรรมท่ีคอนขางถาวรอันเปนผลมา สาเหตตุ าง ๆ ทมี่ ีอิทธิพลตอพัฒนาการ ส่ิงท่ีมีอิทธิพลตอการพัฒนาการมีหลายสาเหตุดวยกัน ที่สามารถรวบรวมได มีดังน้ี 1. สติปญา มีอิทธิพลอยางสูงตอการพัฒนาการของเด็ก เพราะเด็กที่มีสติปญญาดี 2. เพศ เด็กชายและเด็กหญิงยอมมีอัตราการพัฒนาตางกัน โดยเฉพาะพัฒนาการทางดาน 3. ตอ มตาง ๆ ในรางกาย เชน ตอ มไรทอ บางชนิด ทคี่ วบคุมความเจรญิ เติบโตของรางกาย 4. อาหาร ตามปกติเด็กท่ีไดรับอาหารที่มีประโยชนและไดรับวิตามินตาง ๆ ครบถวน 5. อากาศบริสุทธ์ิและแสงแดด ในระยะแรกถาเด็กไดรับแสงแดดและอากาศบริสุทธ์ิ 6. การบาดเจ็บหรือไดรับโรคภัยไขเจ็บ ซ่ึงสิ่งเหลาน้ีอาจมีผลทําใหการพัฒนาเปนไปอยาง 22 7. เช้ือชาติ มีผลตออัตราการพัฒนามากเหมือนกัน เชนเด็กแถบทะเลเมดิเตอรเรเนียน 8. วัฒนธรรม เปนสวนหนึ่งที่มีผลทําใหการพัฒนาของเด็กแตกตางกันไปได เชน เด็กไทย 9. ลําดบั การเกิด ตามปกติลูกคนรองมักมีพฒั นาการเรว็ กวาลกู คนหวั ป เพราะสามารถทํา 10. การอบรมเลี้ยงดู ถาผูใหญปลอยใหเด็กไดรูจักพ่ึงตนเอง ทําอะไรดวยตนเอง จะเห็นไดวาพัฒนาการของมนุษยจะครบสมบูรณได ยังตองอาศัยปจจัยอื่น ๆ ที่เกี่ยวของ ลกั ษณะการสงเสรมิ พฒั นาการดา นตาง ๆ ของมนุษย นักจิตวิทยาไดแบงพัฒนาการและการงอกงามของมนุษย ออกเปน 4 ดาน คือ 1. พฒั นาการทางรางกาย หมายถึงความเจรญิ เติบโตท่เี ก่ียวกบั รา งกายท้งั หมด พัฒนาการท้ัง 4 ดานของมนุษยมักจะดําเนินควบคูพรอมกันไป แมวาในทางชวงของอายุ 23 ความฉลาดทางอารมณกบั การสง เสริมพัฒนาการ ในชวงหลายสิบปท่ีผานมา มีทั้งความเช่ือ และขอสรุปจากผลการศึกษาวิจัยวา บุคคลท่ีมี บุคคลท่มี คี วามฉลาดทางอารมณสูง ควรมีคุณลักษณะดงั นี้ (กรมสุขภาพจติ , 2543 , หนา 2) ความฉลาดทางอารมณ เปนผลจากความสัมพันธระหวางบุคคลกับสิ่งแวดลอม ทารกอายุ 5 – 6 เดอื น สามารถมปี ฏกิ ริ ิยาตอบสนองตอเสยี งและการส่อื สารได 24 ดังนั้นความฉลาดทางอารมณจึงสามารถพัฒนาไดจ ากตนเองท่ีไดสังเกตและเรียนรูพ ฤตกิ รรม 1. การรูจกั อารมณของตนเอง (Kowing one’s Emotion) เปนการรูจักและเขาใจอารมณของตนเองตามที่เปนจริงแลวนําอารมณที่เกิดข้ึนมา 1.1 ใหเวลาทบทวนอารมณตนเองโดยพิจารณาวาตนเองมีลักษณะอารมณเชนไร 1.2 ฝกใหเกิดการรูตัวอยูเสมอและมีสติกับการรูตัว โดยตองรูวารูสึกอยางไรกับตัวเอง 2. การจัดการกบั อารมณต นเอง (Managing Emotion) เปนความสามารถในการควบคุมอารมณตนเองไมแ สดงอารมณทนั ทีทนั ใดและรูจักแสดง 2.1 ทบทวนวา มอี ะไรบา งที่ทําเพ่ือตอบสนองอารมณที่เกดิ ขน้ึ และผลตามมาเปนอยา งไร 25 3. การสรา งแรงจงู ใจใหต นเอง (Motivating Oneself) เปนการมองแงดีของส่ิงตาง ๆ ท่ีเกิดขึ้นกับตนเองและสรางความเชอื่ ม่ันวา เราสามารถ 3.1 ทบทวนวาส่ิงท่ีสําคัญในชีวิตของเรามีอะไรบาง ท่ีเราตองการ อยากได อยากมี 3.2 ถาทานเปนบุคคลประเภท “สมบูรณแบบ” (Perfectionist) (คือทุกอยาง 3.3 ฝกการมองหาประโยชนจากอปุ สรรค มองหาสงิ่ ดีจากสิ่งเลวรา ยทเี่ กดิ ขึน้ แลว 4. การหยัง่ รูอารมณผูอื่น (Recognizing Emotion in Others) เปนความสามารถในการับรูอารมณ – ความรูสึกของผูอ่ืน มีความเขาใจ เห็นใจผูอ่ืน 4.1 ใหความสนใจการแสดงออกของผูอื่น โดยการสังเกตสีหนา แววตา ทาทาง 4.2 อานอารมณความรสู กึ ของเขาจากสง่ิ ทส่ี งั เกตเหน็ วาเขากาํ ลงั มีอารมณค วามรสู ึกใด 26 5. การรักษาความสัมพนั ธท ่ีดตี อ กนั (Handling Relationships) เปนความสามารถในการอยูรวมกันและทํางานรวมกับผูอื่นโดยมีสัมพันธภาพที่ดีตอกัน 5.1 การมองตนเองและผูอื่นในแงดี สรางอารมณท่ีดีตอกัน การฝกสรางความรูสึก 5.2 ฝก การสอ่ื สารที่มปี ระสทิ ธภิ าพ สรา งความเขาใจทตี่ รงกัน ชัดเจน ฝกการเปน ผฟู ง 5.3 ฝกการแสดงนํ้าใจ ความเอ้ือเฟอรูจักการให การรับ การแลกเปลี่ยน ใหเกิดคุณคา 5.4 ฝกการใหเกียรติผูอื่นอยางจริงใจ ใหการยอมรับ เพราะเปนส่ิงที่จะทําใหผูรับ 5.5 ฝกการแสดงความช่ืนชอบ ช่ืนชม และใหกําลังใจซ่ึงกันและกัน ตามวาระที่ ในชีวิตจริง มนุษยเราใชอารมณมาก แตไมคอยไดพัฒนาอารมณ อยางจริงจัง เพราะให การแบง ชว งวัยตาง ๆ ของมนุษย นักจิตวิทยาพัฒนาการไดแบงชวงวัยตาง ๆ ของมนุษยไวตามระดับอายุโดยจําแนกได 1. ระยะกอนเกิด (Prenatal) โดยเริ่มตั้งแตปฏิสนธิจนกระท่ังคลอดซ่ึงไดแบงชวง 1.1 ระยะท่ีไขผ สมกบั สเปรม แลว เปน ตวั ออ น (Zygote) ประมาณ 0-2 สัปดาห 27 2. วัยทารก แบงไดดังนี้ 3. วัยเด็ก แบง ไดด ังน้ี 4. วยั รุน แบงระยะพัฒนาการออกเปน 3 ระยะดงั นี้ 5. วัยผูใหญตอนตน (Early Adulthood) เร่ิมตง้ั แต 21 – 40 ป ศรีเรือน แกวกังวาล (2545, หนา 15-19) ไดแบพัฒนาการของมนุษยออกเปน 8 ชวงวัย 1. วัยกอนคลอด (ตั้งแตปฏิสนธิจนถึงคลอด) เปนวัยท่ีเริ่มจากการปฏิสนธิเปนตัวออน 2. วัยทารกตอนตนและตอนปลาย (ต้ังแตแรกคลอด – 3 ป) วัยด็กเกิดใหมย ังชวยตัวเอง 3. วัยเด็กตอนตน (อายตุ ง้ั แต 3 – 6 ป) เปน วยั ทเ่ี ด็ก มีพัฒนาการทกั ษะในการใชก ลา มเน้ือ 4. วัยเด็กตอนกลาง (อายุต้ังแต 6 – 12 ป) เด็กสามารถเร่ิมคิดเปนเหตุผล และรูปธรรม 5. วัยรุน (อายุตั้งแต 12 – 20 ป) เปนวัยท่ีมีการเปลี่ยนแปลงของรางกายท่ีรวดเร็ว 6. วัยผใู หญตอนตน (อายุต้ังแต 20 – 40 ป) เปน วัยทีเ่ รมิ่ แสวงหาเพ่ือนสนิทอยา งจริงจัง 28 7. วัยผูใหญตอนกลาง (อายุต้ังแต 40 – 60 ป) เปนวัยที่แสวงหาความหมายของชีวิต 8. วัยสูงอายุ (อายุ 60 ปข น้ึ ไป) เปนวัยทส่ี มรรถภาพทางรางกาย สติปญญาและความจํา ที่กลาวมาแลวเปนการแบงวัยในทัศนะของนักจิตวิทยาตางประเทศสําหรับการแบงวัยของ วยั แรกเกดิ – 20 ป เปนวัย “อาบน้ําบห นาว” เปนระยะที่คนไมมีทุกรอนใดๆ อยากไดอะไร วัย 20 – 30 ป เปนวัย “เกี้ยวสาวบเบื่อ” เปนวัยท่ีคนเริ่มสนุกสนานเต็มที่เริ่มมีความ วัย 30 – 40 ป เปน วัย “สูเสือทุกทา” เปน ระยะท่คี นเริม่ ทํางานอยา งจรงิ จัง เพอื่ กอราง วัย 40 – 50 ป เปนวัย“ลามือกอนไก” เปนระยะปฏิบัติกิจไดกระฉับกระเฉงไมเหมือน วัย 50 – 60 ป เปนวัย “ไปนากลับมาทอดหุย” เปนระยะที่กําลังวังชาของคนเรากําลัง วัย 60 – 70 ป เปนวัย “เปาขลุยบดัง” เปนระยะที่คนเขาสูวัยชราสมรรถภาพใน วยั 70 – 80 ป เปน วยั “เดินหลงั บตรง” จะเห็นไดวาการแบงวัยของคนไทย มีสวนคลายคลึงกับการแบงวัยของตางประเทศ แตของ 29 สรุป การเจริญเตบิ โตเปน การเปล่ียนแปลงทางการดา นโครงสรางสรรี ะของรา งกาย ซึง่ เปน การเพ่ิม นอกจากองคประกอบ 2 อยางที่กลาวมา ยังมีสาเหตุอื่น ๆ ท่ีมีอิทธิพลเกี่ยวของกับ 31 บทที่ 3 ทฤษฎพี ัฒนาการ รองศาสตราจารย ดร.ปญจนาฏ วรวัฒนชัย การศึกษาพัฒนาการของมนุษยนักจิตวิทยาไมเพียงแตมุงสนใจศึกษาพัฒนาการของมนุษย ทฤษฎีพัฒนาการทางสติปญ ญาของเพยี เจท จอง เพยี เจท (Jean Piaget) เปนนักจิตวิทยาชาวสวิสที่มชี ื่อเสียง เขาสนใจศกึ ษาพัฒนาการ 1. กระบวนซึมซับหรือการดูดซึม (Assimilation) เกิดข้ึนเมื่อมนุษยนําส่ิงท่ีตนรับรู และ 2. กระบวนการปรับและการจัดระบบ (Accommodation) เปน การปรับเปล่ยี นโครงสราง เพียเจท แบง ขั้นพฒั นาการทางสตปิ ญญาของบุคคลเปน 4 ขั้น ดังนี้ (Hetherrington and 1. ขั้นตอบสนองตามรูปธรรม (Sensori Motor Operation) อายุแรกคลอด – 2 ป 32 2. ขั้นเรียนรูสิ่งแวดลอม (Preoperation)อายุ 2 – 7 ป ข้ันน้ีเด็กเริ่มเรียนรูสิ่งแวดลอม 3. ข้นั คดิ เชิงรปู ธรรม (Concrete Thinking Operation) อายุ 7 – 11 ป วัยน้ี ความคิด 4. ข้ันคิดเชิงนามธรรม (Formal Operation) อายุ 11 ปข้ึนไป ข้ันนี้เปนข้ันท่ีความคิด จากคําอธิบายตามทฤษฎีพัฒนาการทางสติปญญาของเพียเจต ดังกลาว จะเห็นไดวาเขาให ทฤษฎพี ฒั นาการทางสติปญญาของบรูเนอร เจอโรม บรูเนอร (Jerome S. Bruner) นักจิตวิทยาชาวอเมริกัน เขามีความเช่ือวา 1. การเรียนรูเปนกระบวนการที่ผูเรียนมีปฏิสัมพันธ กับสิ่งแวดลอมดวยตนเอง 2. ผูเรียนแตละคนจะมีประสบการณ และพื้นฐานความรูแตกตางกัน การเรียนรู 33 3. พัฒนาการทางเชาวนปญญา จะเห็นไดชัดโดยที่ผูเรียนสามารถรับส่ิงเรา ท่ีใหเลือกได นอกจากน้ีบรูเนอร ไดแบงพัฒนาการทางสติปญญา และการคิดของมนุษย ออกเปน 1. Enactive Stage เปนระยะที่ทารกเขาใจสิ่งแวดลอมจากการกระทํา มีลักษณะ 2. Iconic Representation Stage เร่ิมต้งั แตอ ายุ 3 ป ระยะนีเ้ ด็กบางคนเริ่มตั้งแตป ลาย 3. Symbolic Representation Stage เปนระยะสุดทายท่ีพัฒนาจาก อายุ 7 ถึง จะเห็นไดวา แนวคิดของบรูเนอร จะใหความสําคัญการจัดสิ่งแวดลอม เพื่อตอบสนอง ทฤษฎีพัฒนาการทางบคุ ลิกภาพของฟรอยด ซิกมันด ฟรอยด (Sigmund Freud) จิตแพทยชาวเวียนนา ผูซ่ึงใหความสําคัญ 34 ดังน้ันประสบการณตาง ๆ ที่รุนแรงท่ีเกิดข้ึนในชวงน้ีจะมีผลตอบุคลิกภาพเมื่อเติบโตขึ้น แนวคิด การแบง ระดบั จติ จึงเปน การใชเ หตผุ ล ซ่งึ อยูบ นพื้นฐานของหลกั ความเปนจรงิ จะถูกนํามาใชได ถา ถกู สิ่งเรามากระตนุ ของตนโดยปราศจากเหตุผล ดังนั้นจิตสวนนี้จึงมีอิทธิพลตอบุคลิกภาพของมนุษย เพราะเก็บกด โครงสรางทางบคุ ลกิ ภาพ 1. อิด (Id) คือ สวนที่ประกอบดวยการทํางานของจิตไรสํานึกเปนสําคัญ เปนแรง 2. อีโก (Ego) คือ สวนท่ีควบคุมความตองการตามสัญชาตญาณของอิด ขณะที่ทารก 3. ซูเปอรอีโก (Superego) คือ สวนของจิตใจท่ีประกอบดวยความรูสึกผิดชอบช่ัวดี 35 สัญชาตญาณ ความขัดแยงระหวางซูเปอรอีโกกับอีโก ถามีมากเกินไปจะทําใหเกิด ข้นั ตอนพัฒนาการทางบุคลกิ ภาพ 1. ข้ันแสวงหาความสุขจากอวัยวะปาก (Oral Stage) ชวงน้ีอายุโดยประมาณต้ังแต 2. ขั้นแสวงหาความสุขจากอวัยวะทวารหนัก (Anal Stage) ชวงน้ีอายุโดยประมาณ 3. ขั้นแสวงหาความสุขจากอวัยวะเพศปฐมภูมิ (Phallic Stage) ชว งนี้อายโุ ดยประมาณ 4. ขั้นแสวงหาความสุขจากสิ่งแวดลอมรอบตัว (Latency Stage) ชวงน้ีอยูระหวาง 36 5. ข้ันแสวงหาความสุขจากแรงกระตุนของทุติยภูมิทางเพศ (Genital Stage) ทฤษฎพี ฒั นาการทางสังคมของอีรคิ สัน อีริคสัน (Erikson) เปนนักจิตวิทยาในกลุมจิตวิเคราะห เกิดท่ีเมือง Frankfurt ประเทศ 1. ข้ันพัฒนาความรสู กึ ไววางใจกบั ความรูสกึ ไมไ ววางใจ (Sense of Trust VS. Mistrust) 2. ขั้นพัฒนาความเปนตัวของตัวเองกับความรูสึกสงสัยไมแนใจ (Autonomy VS. 37 ดีขึ้นเปนวัยแหงการทดลอง เขาสามารถทําส่ิงตาง ๆไดดวยตนเองซ่ึงถือวาเปนการคนพบความรูสึก 3. ขั้นพัฒนาความคิดริเร่ิมกับความรูสึกผิด (Initiative VS. Guilt) ขั้นน้ีอยูในชวงอายุ 4. ข้ันพฒั นาความรูสึกขยันหม่ันเพียรกับความรูสึกดวย (Industry VS. Inferiority) อายุ 5. ข้ันพัฒนาความเปนเอกลักษณกับความสับสนในบทบาท (Identity VS.Role 6. ข้ันพัฒนาความผูกพันกับการแยกตัว (Intimacy VS. Isolation) อายุ 19 – 35 ป 38 คนเดียว เร่ิมทํางานเพื่อประกอบอาชีพสรางหลักฐาน สรางครอบครัว และเริ่มสนใจในเพศตรงขาม 7. ข้ันพัฒนาความรูสึกสรางสรรคสังคมกับการหมกมุนตอตนเอง (Gernerativity VS. 8. ข้ันพัฒนาบูรณาภาพกับความสิ้นหวัง (Integrity VS. Despair) อายุ 60 ปข้ึนไป ฉะน้ันอาจกลาวไดวา พัฒนาการในระยะตนจะมีผลตอพัฒนาการในขั้นตอ ๆ ไป เพราะ ทฤษฎีพฒั นาการทางจรยิ ธรรมของโคลเบอรก ลอวเรนซ โคลเบอรก (Lawrence Kohlberg) เปนนักจิตวิทยาที่ไดสรางทฤษฎีพัฒนาการ 39 แนวคิดทางดานจริยธรรม (Moral) ประกอบดวยสาระสําคัญ 2 ประการดังน้ี 1. คานิยมจริยธรรม (Moral Value) คือ มองในเรื่องของความเชื่อ การตระหนักถึง 2. พฤติกรรมจริยธรรม (Moral Conduct) การแสดงความประพฤติปฏิบัติ ระดับขั้นพัฒนาการ การใหเหตุผลเชิงจริยธรรม และระดับข้ันความคิดทางจริยธรรม 1. ระดับกอนกฎเกณฑ (Preconventional Level) เด็กจะเร่ิมรูจักตัดสินสิ่งท่ีพบเห็น ข้ันที่ 1 หลีกเลี่ยงการลงโทษ (0-7 ป) ขั้นนี้เด็กเจตนาท่ีจะหลีกเลี่ยงการทําโทษทาง ข้ันท่ี 2 แสวงหารางวัล (10 ป) ในขั้นนี้เด็กจะตัดสินวา เด็กจะเกิดสํานึก 2. ระดับกฎเกณฑ (Conventional Level) เปนระดับท่ีเด็กจะเริ่มรูจักกฎเกณฑตาง ๆ ขั้นที่ 3 ทําตามที่ผูอื่นเห็นชอบ (13 ป) ขั้นนี้เด็กจะเริ่มเรียนรูวา พฤติกรรมที่ดีหรือ ขั้นที่ 4 ข้ันทําตามกฎระเบียบของสังคม (16 ป) ขั้นน้ีเปนข้ันท่ีเด็กจะยึดเอา 3. ระดับเหนือกฎเกณฑ (Postconventional Level) เปนระดับท่ีบุคคลจะมีพัฒนาการ 40 ข้ันที่ 5 ละอายใจตนเอง (ผใู หญตอนตน ) ผูทมี่ พี ัฒนาการทางจริยธรรมถงึ ข้ันน้ี จะเปน ข้ันที่ 6 อุดมคติสากล (ผูใหญตอนกลาง) บุคคลที่พัฒนาถึงขั้นนี้จะยึดหลักอุดมคติ ทฤษฎงี านตามข้ันพัฒนาการของฮาวิกเฮอรส ท ฤ ษ ฎี ง า น ต า ม ข้ั น พั ฒ น า ก า ร ( Developmental Task Theory) ข อ ง ฮ า วิ ก เ ฮ อ ร ส งานตามขั้นพัฒนาการโดยสังเขปของแตละวัย ซ่ึงบุคคลควรบรรลุไดตามวัยของตน 1. งานตามขั้นพัฒนาการของเด็กแรกเกิดถึง 6 ป คือ การเดิน การรับประทานอาหาร 2. งานตามข้ันพัฒนาการของเด็กวัย (6 – 12 ป) คือ การมีทักษะกลามเนื้อใน 3. งานตามขั้นพัฒนาการของวัยรุน (12 – 18ป) คือแสดงบทบาทในสังคมตามเพศของ 4. งานตามข้ันพัฒนาการของวัยผูใหญ คือ เริ่มตนประกอบอาชีพ การเลือกคู ปรับตัว 5. งานตามขัน้ พัฒนาการของวยั กลางคน คอื ความรับผิดชอบตอ สงั คม ชว ยเหลือบคุ คล 41 6. งานตามขน้ั พฒั นาการในวยั ชรา คือ การปรบั ตัวตอ ความเส่ือมถอยของสุขภาพรา งกาย งานตามขั้นพัฒนาการของฮาวิกเฮอรสจะพัฒนาไปตามขั้นตอน และจะเกิดขึ้นในชวง สรปุ การศึกษาทฤษฎีพัฒนาการเปนส่ิงสําคัญท่ีทําใหเขาใจพัฒนาการของมนุษยในแตละวัยไดดี ทฤษฎีพัฒนาการทางบุคลิกภาพของฟรอยด จะใหความสําคัญกับพัฒนาการวัยแรก ๆ ทฤษฎีพัฒนาการทางจริยธรรมของโคลเบอรกเนนวา พัฒนาการทางสมองหรือสติปญญา |