การกระทำ ทุกกรกิริยา ในขั้นใดถือว่ามีความยากที่สุด

ทุกกรกิริยา แปลว่า การกระทำสิ่งที่ทำได้โดยยาก การกระทำที่ยากที่คนอื่นจะทำได้

        ทุกกรกิริยา ใช้เรียกการบำเพ็ญเพียรอย่างยิ่งยวดของพระพุทธเจ้าก่อนที่จะได้ตรัสรู้ คือทรงบำเพ็ญเพียรด้วยการทรมานตัวตามลัทธินิยมของนักบวชในสมัยนั้น แต่พระพุทธเจ้าทรงทดลองทำให้ยิ่งยวดกว่าโดยเอาชีวิตเป็นเดิมพัน

        ทุกกรกิริยา ที่ทรงทำมี ๓ อย่างคือ กดพระทนต์ด้วยพระทนต์ ( กัดฟันแน่น) จนลมออกหูกลั้นลมหายใจจนท้องไส้ปั่นป่วน และอดอาหารจนเหลือแต่หนังหุ้มกระดูก แต่ไม่ได้บรรลุธรรมอะไร จึงทรงเลิกละเสีย ทรงมุ่งมาปฏิบัติตามทางสายกลางจึงได้ตรัสรู้ธรรม

	�͹����繵͹�������Һ���ɺ��筷ء�á�����  �������������������ͧ˹�Ҿ�оѡ����鹤��
��лѭ��Ѥ����  ��  �  �����¡ѹ  ���  ⡳�ѭ��  �ѻ��  �ѷ����  ��ҹ���  ������ʪ�  ���������
�ʴ稾����Һ�����͡����������ػѯ�ҡ  ��ǹ������;Գ���躹�ҡ�ȹ�鹤�;���Թ���

	�����˹�Ҥ��⡳�ѭ��  �繤�˹��㹨ӹǹ������� � ��  ����·ӹ�¾���ѡɳ�
�ͧ��Ҫ���Է�ѵ��  �͹����ѧ˹���  ��͹������ҡ����  �ա  �  ��  ���١�ͧ�������  ��������  ���
㹨ӹǹ�������  �  �����

	�ء�á������繾õ���ҧ˹�觫�觹ѡ�Ǫ���¹�鹹����ӡѹ  �յ�������ҧ��Ӹ�����  ���֧
����ҡ�ûҧ��·���Թ��������ѭ������з������ҧ����Ǵ  �ҧ���  ���  �Ѵ�ѹ  ��������������͡  
���ʹ�����

	�����Һ���ɷç���ͧ�ٷء���ҧ ���ҧ����  ��  ����Ŵ��������ù���ŧ�  ���֧
���������   ᷺��鹾�Ъ���   ��С�«ٺ���   ������� (��)   �ҡ�����ش�͡��  �������˹ѧ����
��д١  �����ʴ稴��Թ�֧�Ѻ�ǹ����ŧ

	�ç���ͧ�����ǡ�ç��Шѡ�������ԧ  ������ԧ�����ҹ��  ��շ�ҹ���繻ؤ��Ҹ�ɰҹ  
���  ����Թ����;Գ�������ҷç�մ���ѧ  ��¾Գ���˹���Ǵ�֧�֧�Թ���¢Ҵ  ��·���ͧ���͹
�Թ仴մ���ѧ  ��·�����������͹���֧�ѡ  �մ�ѧ  ����

	����Թ���մ�Գ��·�����  (�Ѫ���һ�Ի��)   �ѧ�͡���繤������   ���ʴ������㹹��  
�����ҧ�á�������Դ������  �֧���躹��  ���ѧʴ  ��������Դ������  ��ǹ������������躹���֧�����
�Դ���   ���ҧ�á����͹���ѧ�ա������������ͧ���͹   ���ҧ����ͧ����͹���͡�Ǫ����   ����ѧ
ʴ���¡����  ���ҧ����������͹���͡�Ǫ����������Ǩҡ�����

	�ͷç����������Թ�蹹��    �����Һ���ɨ֧�ç��ԡ���筷ء�á�����    ����繤���
���÷ҧ���   �����������Ѻ������������ͺ��筤������÷ҧ�  �ǡ�ѭ��Ѥ�����Һ��ҡ��Դ������
��ѷ��   ����Ҿ����Һ���ɤ��¤����������¹�����͡�Ѻ�繼���ѡ�ҡ��������   ��¾ҡѹ�з��˹�ҷ��
�ػѯ�ҡ˹�����������

พระมหาบุรุษเสด็จเข้าสำนักดาบส-เริ่มทรงบำเพ็ญทุกกรกิริยา ลำดับนั้น พระมหาบุรุษก็เสด็จจาริกจากที่นั้น ไปสู่สำนักอาฬารดาบส กาลามโคตร
ซึ่งสร้างอาศรมอยู่ในพนาสณฑ์ตำบลหนึ่ง ขอพำนักศึกษาวิชาและข้อปฏิบัติอยู่
ทรงศึกษาอยู่ไม่นาน ก็ได้สำเร็จสมาบัติ ๗ คือ รูปฌาน ๔ อรูปฌาน ๓ สิ้นความรู้ของอาฬารดาบส

ทรงเห็นว่าธรรมเหล่านี้มิใช่ทางตรัสรู้ จึงได้อำลาอาฬารดาบส
ไปสู่สำนักอุทกดาบส รามบุตร ขอพำนักศึกษาอยู่ด้วย ทรงศึกษาไดอรูปฌาน ๔ ครับสมาบัติ ๘
สิ้นความรู้ของอุทกดาบส ครั้นทรงไตร่ถามถึงธรรมวิเศษขึ้นไป อุทกดาบสก็ไม่สามารถจะบอกได้
และได้ยกย่องตั้งพระมหาบุรุษไว้ในที่เป็นอาจารย์เสมอด้วยตน

แต่พระมหาบุรุษทรงเห็นว่า ธรรมเหล่านี้มิใช่ทางตรัสรู้
จึงได้อำลาอาจารย์ออกแสวงหาธรรมวิเศษสืบไป ทั้งมุ่งพระทัยจะทำความเพียรโดยลำพังพระองค์เดียว
ได้เสด็จจาริกไปยังมคธชนบท บรรลุถึงตำบลอุรุเวลา เสนานิคม ได้ทอดพระเนตรเห็นพื้นที่ราบรื่น
แนวป่าเขียวสด เป็นที่เบิกบานใจ แม่น้ำไหล มีน้ำใสสะอาด มีท่าน่ารื่นรมณ์ โคจรคาม
คือ หมู่บ้านที่อาศัยเที่ยวภิกษาจาร ก็ตั้งอยู่ไม่ไกล ทรงเห็นว่าประเทศนั้น
ควรเป็นที่อาศัยของกุลบุตรผู้มีความต้องการด้วยความเพียรได้ จึงเสด็จประทับอยู่ ณ ที่นั้น

ส่วนบรรพชิตทั้ง ๕ อันมีนามว่า ปัญจวัคคีย์ คือ พระโกณทัญญะ
พระวัปปะ พระภัททิยะ พระมหานามะ พระอัสสชิ พากันเที่ยวติดตามพระมหาบุรุษในที่ต่าง ๆ
จนไปประสบพบพระมหาบุรุษยังตำบลอุรุเวลา เสนานิคม จึงพากันเข้าไปถวายอภิวาทแล้ว
อยู่ปฏิบัติบำรุง จัดทำธุระกิจถวายทุกประการ โดยหวังว่าเมื่อพระองค์ได้ตรัสรู้แล้ว จะได้แสดงธรรมโปรดตนบ้าง

พระมหาบุรุษทรงเริ่มทำทุกกรกิริยา ซึ่งเป็นปฏิปทาที่นิยมว่าเป็นทางให้ตรัสรู้ได้ในสมัยนั้น
โดยทรมานพระกายให้ลำบาก ซึ่งเป็นกิจยากที่บุคคลจะกระทำได้ ด้วยการทรมานเป็น ๓ วาระ ดังนี้

วาระแรก ทรงกดพระทนต์(ฟัน)ด้วยพระทนต์
กดพระตาลุ(เพดานปาก)ุด้วยพระชิวหา(ลิ้น)ไว้ให้แน่น จนพระเสโท(เหงื่อ)ไหลจากพระกัจฉะ(รักแร้)
ในเวลานั้นได้เสวยทุกขเวทนาอันกล้า เปรียบเหมือนบุรุษมีกำลัง
จับบุรุษมีกำลังน้อยไว้ที่ศรีษะ หรือที่คอ บีบให้แน่น ฉะนั้น
แม้พระกายจะกระวนกระวายไม่สงบระงับอย่างนี้ ทุกขเวทนานั้นก็ไม่อาจครอบงำพระหฤทัยให้กระสับกระส่าย
พระองค์มีพระสติมั่น ไม่ฟั่นเฟือน ปรารภความเพียรไม่ท้อถอย ครั้นทรงเห็นว่า
การกระทำอย่างนั้น ไม่ใช่ทางตรัสรู้ จึงทรงเปลี่ยนวิธีอื่นต่อไป

วาระที่ ๒ ทรงผ่อนกลั้นลมอัสสาสะปัสสาสสะ(ลมหายใจเข้าออก)
เมื่อลมไม่ได้ทางเดินสะดวก โดยช่องพระนาสิก(จมูก)และช่องพระโอฐ(ปาก)
ก็เกิดเสียงดังอู้ทางช่องพระกรรณ(หู)ทั้งสอง ให้ปวดพระเศียร(หัว) ร้อนในพระกายเป็นกำลัง
แม้จะได้เสวยทุกขเวทนากล้าถึงเพียงนี้ ทุกขเวทนานั้น ก็ไม่อาจครอบงำพระหฤทัยให้กระสับกระส่าย
มีพระสติตั้งมั่นไม่ฟั่นเฟือน ปรารภความเพียรไม่ย่อหย่อน ครั้นทรงเห็นว่า
การกระทำอย่างนี้ ไม่ใช่ทางตรัสรู้ ก็ทรงเปลี่ยนวิธีอื่นต่อไป

วาระที่ ๓ ทรงอดพระอาหาร ผ่อนเสวยแต่วันละน้อย ๆ บ้าง เสวยอาหารละเอียดบ้าง
จนพระกายเหี่ยวแห้ง พระฉวี(ผิว)เศร้าหมอง พระอัฏฐิ(กระดูก)ปรากฏทั่วพระกาย
เมื่อทรงลูบพระกาย เส้นพระโลมามีรากเน่าร่วงจากขุมพระโลมา
พระกำลังน้อยถอยลง จะเสด็จไปข้างไหนก็ซวนเซล้ม วันหนึ่งทรงอ่อนพระกำลัง
อิดโรยโหยหิวที่สุด จนไม่สามารถจะทรงพระกายไว้ได้ ก็ทรงวิสัญญีภาพ(สลบ)ล้มลงในที่นั้น