อิศรญาณภาษิต เรียกอีกชื่อหนึ่งว่า “เพลงยาวเจ้าอิศรญาณ” เป็นวรรณคดีคำสอน พระนิพนธ์ของหม่อมเจ้าอิศรญาณพระโอรสในพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงมหิศวรินทรามเรศ พระราชโอรสในพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว หม่อมเจ้าอิศรญาณทรงนิพนธ์ขึ้นในขณะผนวชอยู่วัดบวรนิเวศ มีพระนามฉายาว่า “อิสสรญาโณ” มีเรื่องเล่าต่อ ๆ กันมาว่าครั้งหนึ่งทรงทำเรื่องที่ขัดพระราชหฤทัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทำให้ทรงกริ้วถึงกับตรัสประภาษว่าบ้า และดูเหมือนว่ามีผู้แสดงท่าทีเห็นชอบตามพระราชดำรัสนี้ด้วย ทำให้หม่อมเจ้าอิศรญาณทรงนิพนธ์เพลงยาวนี้ขึ้น ลีลาการประพันธ์แต่งด้วยกลอนเพลงยาว สำนวนโวหารคมคายเปรียบเทียบความจริงในชีวิตมนุษย์แง่มุมต่าง ๆ เป็นสุภาษิตสอนใจที่ทรงคุณค่า ทั้งสะท้อนชีวิตและความคิดเห็นเชิงวิจารณ์ที่ลึกซึ้งเฉียบคมอย่างยิ่งของผู้ทรงนิพนธ์ด้วย
ศิลปากร, กรม. สุภาษิตพระร่วงและสุภาษิตอิศรญาณ. กรุงเทพฯ : ไทยร่มเกล้า, 2529.
หม่อมเจ้าอิศรญาณ(ไม่ทราบพระนามเดิม)เป็นโอรสในพระเจ้าบรมวงศ์เธอกรมหลวงมหิศวรินทรามเรศ พระองค์ทรงผนวชที่วัดบวรนิเวศ ได้พระนามฉายาว่า อิสสรญาโณ มีพระชนม์ชีพอยู่ในช่วงรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เนื้อเรื่อง : อิศรญาณภาษิตมีเนื้อหาที่เป็นคำสั่งสอนแบบเตือนสติ และแนะนำเกี่ยวกับการประพฤติปฏิบัติให้เป็นที่พอใจของผู้อื่น โดยเฉพาะผู้ที่มีอำนาจมากกว่า สอนว่าควรจะทำอย่างไรจึงจะอยู่ในสังคมได้โดยปราศจากภัยแก่ตน ทำอย่างไรจึงจะประสบความสำเร็จสมหวังบางตอนก็เน้นเรื่องการเห็นคุณค่าและความสำคัญของผู้อื่นโดยไม่สบประมาทหรือดูแคลนกัน โดยทั้งนี้การสอนบางครั้งอาจเป็นการบอกตรงๆ หรือบางครั้งก็สอนโดยคำประชดประชันเหน็บแนม เนื้อหาส่วนใหญ่จะสั่งสอนให้คนมีปัญญา ไม่หลงใหลกับคำเยินยอ สอนให้รู้จักคิดไตร่ตรองก่อนพูด รู้จักเคารพผู้อาวุโส รู้จักทำตามที่ผู้ใหญ่แนะนำรู้จักกตัญญูผู้ใหญ่ อิศรญาณภาษิตมีเนื้อหาที่เป็นคำสั่งสอนแบบเตือนสติ และแนะนำเกี่ยวกับการประพฤติปฏิบัติให้เป็นที่พอใจของผู้อื่น โดยเฉพาะผู้ที่มีอำนาจมากกว่า สอนว่าควรจะทำอย่างไรจึงจะอยู่ในสังคมได้โดยปราศจากภัยแก่ตน ทำอย่างไรจึงจะประสบความสำเร็จสมหวังบางตอนก็เน้นเรื่องการเห็นคุณค่าและความสำคัญของผู้อื่นโดยไม่สบประมาทหรือดูแคลนกัน โดยทั้งนี้การสอนบางครั้งอาจเป็นการบอกตรงๆ หรือบางครั้งก็สอนโดยคำประชดประชันเหน็บแนม เนื้อหาส่วนใหญ่จะสั่งสอนให้คนมีปัญญา ไม่หลงใหลกับคำเยินยอ สอนให้รู้จักคิดไตร่ตรองก่อนพูด รู้จักเคารพผู้อาวุโส รู้จักทำตามที่ผู้ใหญ่แนะนำรู้จักกตัญญูผู้ใหญ่