ตัวละครในเรื่อง สามัคคีเภทคำฉันท์
1. พระเจ้าอชาตศัตรู
1.1 ทรงมีพระเมตตาต่อพสกนิกรของพระองค์
1.2 ทรงทำนุบำรุงบ้านเมืองให้เจริญรุ่งเรือง บ้านเมืองได้รับการทำนุบำรุงจนกระทั่งมีแสนยานุภาพ ประชาชนสุขสงบ มีมหรสพให้บันเทิง
1.3 ทรงมีพระราชดำริจะแผ่พระบรมเดชานุภาพ โดยจะกรีธาทัพไปตีแคว้นวัชชี
1.4 ทรงมีความรอบคอบ เมื่อทรงทราบว่าคณะกษัตริย์ลิจฉวียึดมั่นในสามัคคีธรรมจึงทรงมีพระราชดำริว่า
ศึกใหญ่ใคร่จะพยายาม รบเร้าเอาตาม
กำลังก็หนักนักหนา
จำจักหักด้วยปัญญา รอก่อนผ่อนหา
อุบายทำลายมูลความ
และทรงปรึกษาหารือกับวัสสการพราหมณ์ ซึ่งวัสสการพราหมณ์กราบทูลถึงวิธีการและดำเนินการจนสำเร็จ
2. วัสสการพราหมณ์
วัสสการพราหมณ์เป็นปุโรหิตแห่งแคว้นมคธ เป็นผู้เฉลียวฉลาดและรอบรู้ศิลปศาสตร์
ลักษณะนิสัยของวัสสการพราหมณ์
2.1 รักชาติบ้านเมือง ยอมเสียสละเพื่อประเทศชาติ เมื่อพระเจ้าอชาตศัตรูทรงปรึกษากับวัสสการพราหมณ์เรื่องที่จะทรงแผ่พระบรมเดชานุภาพเอาเมืองวัชชีไว้ในครอบครองและวัสสการพราหมณ์กราบทูลกลอุบายและวิธีการนั้น วัสสการพราหมณ์จะต้องกราบทูลขัดแย้งพระราชดำริของพระเจ้าอชาตศัตรูทำให้ถูกลงพระราชอาญาอย่างหนัก แต่วัสสการพราหมณ์ก็ยอมรับ ทั้งนี้เพื่อจะได้ไปอาศัยอยู่ที่แคว้นวัชชีและดำเนินอุบายทำลายความสามัคคีได้สะดวก
2.2 จงรักภักดีต่อพระเจ้าอชาตศัตรู
2.3 วัสสการพราหมณ์เป็นคนเฉลียวฉลาด มีไหวพริบและรอบคอบในการดำเนินกลอุบายด้วยความเฉียบแหลมลึกซึ้ง รู้การควรทำและไม่ควรทำ รอจังหวะและโอกาส การดำเนินงานจึงมีขั้นตอน มีระยะเวลา นับว่าเป็นคนมีแผนงาน ใจเย็น ดำเนินงานด้วยความรอบคอบ มีสติ เป็นคุณลักษณะที่ทำให้วัสสการพราหมณ์ดำเนินกลอุบายจนสำเร็จผล เห็นได้ชัดเจนในขณะที่วัสสการพราหมณ์เข้าเฝ้าฯกษัตริย์ลิจฉวีและได้กล่าวสรรเสริญน้ำพระราชหฤทัยกษัตริย์ลิจฉวีทำให้เกิดความพอพระราชหฤทัย
2.4 มีความรอบคอบ แม้ว่าวัสสการพราหมณ์จะรู้ชัดว่าบรรดากษัตริย์ลิจฉวีแตกความสามัคคีกันแล้ว แต่ด้วยความรอบคอบก็ลองตีกลองเรียกประชุม บรรดากษัตริย์ลิจฉวีก็ไม่เสด็จมาประชุมกันเลย ความเพียร วัสสการพราหมณ์ใช้เวลา 3 ปีในการดำเนินการเพื่อให้เหล่ากษัตริย์ลิจฉวีแตกสามัคคีกันซึ่งนับว่าต้องใช้ความเพียรอย่างมาก
3. กษัตริย์ลิจฉวี
3.1 ทรงตั้งมั่นในธรรม กษัตริย์ลิจฉวีล้วนทรงยึดมั่นในอปริหานิยธรรม (ธรรมอันไม่เป็นที่ตั้งแห่งความเสื่อม) 7 ประการ
3.2 ขาดวิจารณญาณ ทรงเชื่อพระโอรสของพระองค์ที่ทูลเรื่องราวซึ่งวัสสการพราหมณ์ยุแหย่โดยไม่ทรงพิจารณา
3.3 ทิฐิเกินเหตุ
แม้เมื่อบ้านเมืองกำลังจะถูกศัตรูรุกราน
ผู้แต่ง นาย ชิต บุรทัต
วัตถุประสงค์
เพื่อมุ่งชี้ความสำคัญของการรวมเป็นหมู่คณะ เป็นน้ำหนึ่งใจเดียวกันเพื่อป้องกันรักษาบ้านเมืองให้มีความเป็นปึกแผ่น
ประวัติของเรื่อง
ในสมัยรัชกาลที่6 เกิดเหตุการณ์ต่างๆ เช่น สงครามโลกครั้งที่1กบฏ ร.ศ.130 ทำให้เกิดความตื่นตัวทางความคิด มีความเห็นเกี่ยวกับการดำเนินการบ้านเมืองแตกต่างกันเป็นหลายฝ่าย จึงทำให้ส่งผลกระทบต่อความไม่มั่นคงของบ้านเมือง ในภาวะดังกล่าวจึงมีการแต่งวรรณคดีปลุกใจให้มีการรักษาขึ้นโดยเรื่องสามัคคีเภทแต่งขึ้นในปี พ.ศ 2457
โดยมุ่งเน้นความสำคัญของความสามัคคีเพื่อรักษาบ้านเมือง
เนื้อเรื่อง
พระเจ้าอชาตศัตรูแห่งแคว้นมคธมีพระประสงค์จะขยายอาณาจักรให้กว้างขวางแคว้นที่หมายตาคือแควันวัชชีของเหล่ากษัตริย์ลิจฉวีเป็นแคว้นขนาดใหญ่และเจริญกว่าแคว้นใดในสมัยนั้นผู้ใดครอบครองได้ย่อมแสดงความยิ่งใหญ่ของกษัตริย์พระองค์นั้น
เหล่ากษัตริย์ลิจฉวีแห่งแคว้นวัชชีร่วมกันปกครองแคว้นโดยสมัคคีธรรมกษัตริย์แต่พระองค์มีพระโอรสบริวารตลอดจนดินแดนของพระองค์ทรงมีฐานะเสมอกันทรงยกย่องให้เกียรติกันไม่ว่าจะทำกิจใด
ๆ
ก็ทรงปรึกษาหารือกันที่สำคัญคือทรงยึดมั่นในอปริหานิยธรรมซึ่งเน้นความสามัคคีธรรมเป็นหลักหากทุกโจมตีเหล่ากษัตริย์ลิจฉวีก็จะทรงร่วมกันต่อสู้จนฝ่ายศัตรูพ่ายแพ้ไปการทำสงครามกับแคว้นวัชชีจึงไม่ใช่เรื่องง่ายต้องใช้ปัญญาไม่ใช้กำลังพระเจ้าอชาตศัตรูทรงมีปุโรหิตที่ปรึกษาชื่อวัสสการพราหมณ์เป็นผู้รอบรู้ศิลปศาสตร์และมีสติปัญญาเฉียบแหลมวัสสการพราหมณ์กราบทูลให้ทรงใช้อุบายในการตีแคว้นวัชชีโดยอาสาเป็นไส้ศึกไปยุ่งยงเหล่ากษัตริย์ลิจฉวีให้ทรงแตกความสามัคคี
พระเจ้าอชาตศัตรูเห็นชอบวัสสการพราหมณ์จึงเริ่มใช้แผนการโดยการทูลคัดค้านการไปตีแคว้นวัชชีพระเจ้าอชาตศัตรูแสร้งกริ้วทรงสั่งให้ลงโทษวัสสการพราหมณ์อย่างหนักและเนรเทศไป
วัสสการพราหมณ์มุ่งหน้าไปเมืองเวสาลีเพื่อขอรับราชการด้วยความเป็นผู้มีวาทศิลป์รู้จักใช้เหตุผลโน้มน้าวใจทำให้เหล่ากษัตริย์ลิจฉวีหลงเชื่อรับวัสสการพราหมณ์ไว้ในพระราชสำนักให้ทำที่พิจารณาคดีความและถวายพระอักษรเหล่าพระกุมารเมื่อทำหน้าที่เต็มความสามารถให้เป็นที่ไว้วางใจแล้ว วัสสการพราหมณ์เริ่มสร้างความแคลงใจในเหล่าพระกุมารโดยออกอุบายให้พระกุมารเข้าใจผิดว่าพระกุมารพระองค์อื่นนำปมด้อยของตนไปเหล่าให้ผู้อื่นทราบทำให้เสียชื่อ
เหล่าพระกุมารนำความไปกราบทูลพระบิดาต่างก็เชื่อพระโอรสของพระองค์ทำให้เกิดความขุ่นเคืองกันทั่วไปในหมู่กษัตริย์ลิจฉวี เมื่อเวลาผ่านไป 3 ปี สามัคคีพราหมณ์ในหมู่กษัตริย์ลิจฉวีก็สูญสิ้นไป
วัสสการพราหมณ์ทดสอบด้วยการตีกลองนัดประชุมก็ไม่ปรากฎว่ามีกษัตริย์ลิจฉวีเข้าร่วมประชุมวัสสการพราหมณ์เห็นว่าแผนการเป็นผลสำเร็จจึงลอบส่งข่าวไปกราบทูลพระเจ้าอชาตศัตรูให้ทรงยกทัพมาตีแคว้นวัชชี
ชาวเมืองวัชชีต่างตื่นตระหนกเมื่อทราบข่าวศึก
แต่เหล่ากษัตริย์ลิจฉวีต่างทรงถือทิฐิไม่มีผู้ใดวางแผนป้องกันภัยดังนั้นเมื่อกองทัพของแคว้นมคธถึงเมืองสาลีจึงยกทัพเข้าเมืองได้ง่ายใดและผู้ที่เปิดประตูเมืองให้กองทัพมคธก็คือวัสสการพราหมณ์นั่นเอง
สามัคคีเภทคำฉันท์เป็นนิทานสุภาษิตสอนใจให้เห็นโทษของการแตกความสามัคคีที่ไม่ได้มีผลกระทบต่อบุคคลเท่านั้นแต่ยังส่งผลถึงสังคมส่วนรวมด้วย นอกจากนี้ยังแสดงให้เห็นความสำคัญของการใช้สติปัญญาให้เกิดผลโดยไม่ต้องใช้กำลังอีกด้วย
แก่นเรื่อง
1. โทษของการแตกสามัคคี
2. การใช้สติปัญญาเอาชนะฝ่ายศัตรู
3. การใช้วิจารณญานก่อนที่จะตัดสินใจทำสิ่งใดย่อมเป็นการดี
4. การถือความคิดของตนเป็นใหญ่และทะนงตนว่าดีกว่าผู้อื่น
ย่อมทำให้เกิดความเสียหายต่อส่วนรวม
วิเคราะห์ตัวละคร
วัสสการพราหมณ์กับกษัตริย์ลิจฉวี
วัสสการพราหมณ์เป็นตัวละครที่มีบทบาทสำคัญที่สุดในการดำเนินเรื่อง เป็นผู้ออกอุบายวางแผนและดำเนินการยุยงจนเหล่ากษัตริย์แตกความสามัคคีทำให้อชาตศัตรูเข้าครอบครองแคว้นวัชชีได้สำเร็จ วัสสการพราหมณ์เป็นพราหมณ์อาวุโสผู้มีความสามารถสติปัญญาดี
รอบรู้ศิลป์วิทยาการและมีวาทศิลป์เป็นที่ไว้วางใจจากฝ่ายศัตรูและสามารถโน้มน้าวเปลี่ยนความคิดของฝ่ายตรงข้ามให้เป็นไปตามแผนที่วางไว้สำเร็จ บางทรรศนะอาจเห็นว่าวัสสการพราหมณ์เป็นคนที่ขาดคุณธรรมใช้อุบายล่อลวงผู้อื่นเพื่อประโยชน์ฝ่ายตน แต่อีกมุมหนึ่งวัสสการพราหมณ์มีคุณสมบัติที่น่ายกย่องกล่าวคือมีความจงรักภักดีต่อพระเจ้าอชาตศัตรูและบ้านเมืองเป็นอย่างมากยอมเสียสละความสุขส่วนตน ยอมลำบากเจ็บตัว ยอมเสี่ยงไปอยู่ในหมู่ศัตรูต้องใช้ความอดทดสูงและรู้จักรักษาความลับได้ดีเพื่อให้อุบายสำเร็จ ส่วนเหล่ากษัตริย์ลิจฉวีขาดวิจารญาณ(ญาณพิจารณ์ตรอง)
จนในที่สุดทำให้แตกความสามัคคีจนเป็นเหตุให้แคว้นวัชชีตกเป็นของแคว้นมคธ
เกร็ดน่ารู้
อปริหานิยธรรม คือ ธรรมอันไม่เป็นที่ตั้งแห่งความเสี่ยงเป็นไปด้วยความเจริญสำหรับหมู่ชนหรือผู้บริหารบ้านเมือง พระพุทธเจ้าตรัส
แสดงแก่เจ้าวัชชีทั้งหลายที่ปกครองรัฐโดยระบบสามัคคีธรรม
ซึ่งรัฐคู่อริยอมรับว่าเมื่อชาววัชชียังปฏิบัติธรรมหลักธรรมนี้ จะเอาชนะด้วยการรบไม่ได้
นอกจากจะใช้การเกลี้ยกล่อมหรือยุแยกให้แตกสามัคคี
อปริหานิยมธรรมมี 7 ประการคือ
1.มั่นประชุมกันเนืองนิตย์
2.พร้อมเพรียงกันประชุม พร้อมเพรียงกันทำกิจที่พึงทำ
3.ไม่บัญญัติสิ่งที่มิได้บัญญัติเอาไว้(ขัดต่อหลักการเดิม) ไม่ล้มล้างสิ่งที่บัญญัติไว้
(ตามหลักการเดิม)
4.ท่านเหล่าใดเป็นผู้ใหญ่ในชนชาววัชชี เคารพนับถือท่านเหล่านั้น เห็นถ้อยคำ
ของท่านว่าเป็นสิ่งอันควรรับฟัง
5.บรรดากุลสตรีกุลกุมารีทั้งหลายให้อยู่ดีมิให้ถูกข่มแหง
6.เคารพสักการะบูชาเจดีย์ของวัชชีทั้งหลายไม่ปล่อยให้ธรรมมิกพลีที่เคยให้เคย
ทำแก่เจดีย์เหล่านั้นเสื่อมทรามไป
7.จัดการอารักขา
คุ้มครอง ป้องกัน อันชอบทำแก่เหล่าพระอรหันต์ทั้งหลาย
ตั้งใจว่าขอพระอรหันต์ทั้งหลายที่ยังไม่มาพึ่งมาสู่แว่นแคว้น ที่มาแล้วพึงอยู่ใน
แว่นแคว้นโดยผาสุข