ไม้เพาะเลี้ยงเนื้อเยื่อ หรือ Tissue Culture เป็นเทคนิคการขยายพันธุ์พืชวิธีหนึ่งโดยนำชิ้นส่วนของพืชได้แก่ ลำต้น ยอด ตาข้าง ดอก ใบ มาเพาะเลี้ยงบนอาหารสังเคราะห์ ทำให้สามารถเพิ่มจำนวนต้นพันธุ์ได้ทีละมากๆในระยะเวลาไม่นาน
จากเดิมการเปิดแล็บ ไม้เพาะเลี้ยงเนื้อเยื่อ ดูจะเป็นเรื่องที่ยุ่งยากและมีรายละเอียดมากมาย แต่ปัจจุบันมีการประยุกต์ใช้วัสดุอุปกรณ์ต่าง ๆ รวมทั้งมีอาหารสำเร็จรูปให้เลือกใช้ ทำให้ใครๆก็สามารถเปิดแล็บได้ง่าย ๆที่บ้าน นับเป็นอีกทางเลือกสำหรับผู้ที่สนใจธุรกิจผลิตกล้าไม้เพื่อสร้างรายได้หลักหรือรายได้เสริมจากงานประจำ ดังเช่นแล็บแห่งนี้ที่เริ่มต้นใช้เงินลงทุนไม่ถึง 30,000 บาท มาแบ่งปันความรู้ให้นำไปปรับใช้กัน
คุณดารุณี ธัญวรรัตนกุล แห่ง DR Lab ปัจจุบันทำงานในตำแหน่งนักวิชาการส่งเสริมการเกษตร และเปิดแล็บเพาะเลี้ยงเนื้อเยื่อสร้างรายได้เสริมในช่วงวันหยุด จากประสบการณ์ที่เคยทำงานด้านเพาะเลี้ยงเนื้อเยื่อมากว่า 10 ปีและมีใจรักในการทำเพาะเลี้ยงเนื้อเยื่อเป็นทุนเดิม จึงเริ่มเปิดแล็บเองที่บ้านง่าย ๆ ใช้เงินลงทุนไม่มาก และเริ่มสะสมต้นไม้แปลกๆที่เป็นที่ต้องการของตลาดมาขยายต่อทั้งกลุ่มไม้ดอกไม้ประดับ กล้วย และพรรณไม้อื่นๆตามแต่ลูกค้าสั่งผลิต จำหน่ายทั้งช่องทางออนไลน์และหน้าสวน
“เริ่มแรกเราเคยทำงานที่ศูนย์ขยายพันธุ์พืชที่ 1 จ.ชลบุรี ทำเกี่ยวกับการเพาะเลี้ยงเนื้อเยื่อโดยเฉพาะ จึงได้ลงมือฝึกฝนจนชำนาญ ประกอบกับมีใจรักและมองเห็นว่าสามารถสร้างอาชีพเสริมได้จึงเริ่มทำขาย
“ถ้าเป็นสมัยก่อนการทำเพาะเลี้ยงเนื้อเยื่อค่อนข้างยุ่งยาก ต้องมีหม้อนึ่งแรงดันไอน้ำ (Autoclave) ราคาร่วม 20,000 บาท ต้องมีห้องติดเครื่องปรับอากาศ เครื่องวัด pH ราคาหลักหมื่น รวมแล้วต้องใช้เงินลงทุนหลักแสน แต่พอเรามาศึกษาเองและดูยูทูบก็พบว่าการทำแล็บเพาะเลี้ยงเนื้อเยื่อไม่ได้ยุ่งยากขนาดนั้น สามารถประยุกต์ใช้อุปกรณ์และเทคนิคให้ง่ายขึ้น เราเองดัดแปลงใช้ห้องที่บ้านทำเป็นแล็บง่าย ๆ แต่มีข้อที่ต้องระวังคือเรื่องความสะอาด สำหรับคนที่เพิ่งเริ่ม อาจจะเริ่มทำจากน้อย ๆ ไม่ต้องลงทุนเยอะ ยังไม่ต้องติดเครื่องปรับอากาศก็ได้ แต่ถ้าทำจริงจังในระยะยาวติดเครื่องปรับอากาศจะดีกว่า”
จัดพื้นที่และเตรียมอุปกรณ์เพาะเลี้ยงเนื้อเยื่อ
ห้องที่ใช้เพาะเลี้ยงเนื้อเยื่อแนะนำว่าให้มีพื้นที่ 2 ส่วน ดังนี้
1.ห้องเตรียมอาหาร ใช้เก็บอุปกรณ์ต่าง ๆเช่น บีกเกอร์ กระบอกตวง เครื่องชั่ง (สามารถใช้เครื่องชั่งเบเกอรี่ที่มีทศนิยม 2 ตำแหน่งได้ แต่หากใช้เครื่องที่มีทศนิยม 3-4 ตำแหน่งได้จะยิ่งดี เพราะจะมีความคลาดเคลื่อนน้อยกว่า) เครื่องวัดค่า pH หม้อต้ม สารเคมี เป็นต้น
2. พื้นที่ตัดเนื้อเยื่อ ต้องเป็นพื้นที่สะอาดมาก อาจจะทำห้องแยกหรือใช้พื้นที่ส่วนหนึ่งในบ้าน อุปกรณ์ในพื้นที่ส่วนนี้คือ ตู้และอุปกรณ์ตัดเนื้อเยื่อ ชั้นหรือโต๊ะวางเนื้อเยื่อ
“การทำอาหารวุ้นแบบเดิมต้องเตรียมสูตรอาหารเอง ซึ่งมีวัสดุและสารเคมีหลายชนิด ทั้งธาตุอาหารหลักไนโตรเจน ฟอสฟอรัส โพแทสเซียม และธาตุอาหารรอง แคลเซียม รวมทั้งวิตามิน และกรดอะมิโน แต่ปัจจุบันมีอาหารสำเร็จขาย เราเอามาใส่วุ้น น้ำตาล ปรับค่า pH เหมือนทำขนมวุ้นก็สามารถใช้ได้เลย
ส่วนชั้นวางเนื้อเยื่อเริ่มแรกขนาดไม่ต้องใหญ่สามารถใช้โต๊ะก็ได้หากทำจำนวนไม่มาก แต่ควรติดตั้งหลอดไฟ ระยะห่างจากหลอดไฟถึงพืชประมาณ 1 ฟุต ถ้ามีชั้นวางก็ให้ติดหลอดไฟ 1 หลอดทุกระยะ 2 เมตร เพราะปกติเนื้อเยื่อควรได้รับแสงประมาณ 16 ชั่วโมง หรือระยะเวลาดวงอาทิตย์ขึ้นจนถึงตก อาจจะเปิดไฟตั้งแต่ 7.00-8.00 น. และปิดไฟเวลา 16.00-17.00 น. หากมีพืชมากไฟเป็นสิ่งสำคัญเพราะหากได้รับแสงไม่พอเนื้อเยื่อจะยืดและเมื่อนำไปอนุบาลจะไม่แข็งแรง”
“สมัยก่อนการทำแลปเพาะเลี้ยงเนื้อเยื่อต้องมีหม้อนึ่งแรงดันไอน้ำซึ่งราคาสูง แต่ปัจจุบันมีเทคนิคและงานวิจัยว่าใช้การฆ่าเชื้อด้วยคลอรอกซ์หรือไฮเตอร์มาทดแทนได้ โดยหยดไฮเตอร์ลงในอาหารวุ้นได้เลยเราจึงใช้วิธีนี้เช่นกันข้อดีคือช่วยลดขั้นตอนที่ยุ่งยาก และผลที่ได้สามารถทดแทนการใช้หม้อนึ่งแรงดันไอน้ำได้เกือบ 100 %”
“การทำแล็บเพาะเลี้ยงเนื้อเยื่อสิ่งสำคัญที่สุดคือเรื่องความสะอาด และต้องระวังคือการติดเชื้อเพราะหากมีการปนเปื้อนเชื้ออาจจะเกิดการลุกลามทำให้พืชเสียหายได้ ถ้าเราไปสถานที่สุ่มเสี่ยงอาจจะมีเชื้อติดตัวเรามาโดยที่มองไม่เห็นเช่น ถ้าเข้าสวนแล้วมีการใช้เชื้อราไตรโคเดอร์มามาห้ามเข้าแล็บเลย หรือหากเข้าสวนมาก่อนเข้าแล็บควรอาบน้ำเปลี่ยนเสื้อผ้าให้เรียบร้อย และล้างมือให้สะอาดฉีดพ่นสเปรย์แอลกอฮอล์ให้เรียบร้อยก่อนเริ่มทำงาน”
ปรับเปลี่ยนภาชนะบรรจุให้ใช้ง่าย
เดิมทีการทำเพาะเลี้ยงเนื้อเยื่อจะนิยมใช้ขวดแก้วเป็นภาชนะในการเพาะเลี้ยงเนื้อเยื่อ แต่สำหรับ DR.Lab มีการใช้ถุงพลาสติกและถ้วยพลาสติกซึ่งหาได้ทั่วไปมาปรับใช้เพิ่มเติม ซึ่งภาชนะทั้ง 2 แบบมีข้อดีและข้อจำกัดต่างกันดังนี้
ถุงและถ้วยพลาสติกขวดแก้วข้อดี – ต้นทุนต่ำสามารถหาซื้อได้ทั่วไป – เวลาย้ายกล้าเพาะเลี้ยงเนื้อเยื่อจากถุงลงดิน สามารถทิ้งถุงได้ จึงไม่เปลืองแรงงานล้างขวด – ขนส่งง่าย น้ำหนักเบา ไม่แตกเสียหาย – วางต้นที่เพาะเลี้ยงเนื้อเยื่อได้จำนวนมากต่อพื้นที่ข้อดี – ใช้ซ้ำได้ ทำความสะอาดง่าย – เตรียมอาหารลงภาชนะง่ายข้อจำกัด – ถุงพลาสติกรูปทรงไม่คงที่การเทอาหารวุ้นลงถุง จึงต้องระวังไม่ให้เลอะปากถุงซึ่งอาจจะทำให้เกิดการปนเปื้อนได้ง่าย – นำมาใช้ซ้ำค่อนข้างยาก ข้อจำกัด – ต้นทุนสูงและต้องหาซื้อจากแหล่งขายโดยเฉพาะ – ต้องใช้แรงงานในการล้างเพื่อนำกลับมาใช้ใหม่ – มีน้ำหนักมากและต้องระวังแตกทำให้มีข้อจำกัดในการขนส่ง – ใช้พื้นที่ในการจัดวางมากกว่า
เกร็ดน่ารู้
- ไม้เพาะเลี้ยงเนื้อเยื่อที่มีการปนเปื้อน หรือ Contamination สามารถนำไปย้ายปลูกและเจริญเติบโตได้ตามปกติ แต่ไม่ควรนำไปตัดขยายเนื้อเยื่อเพราะอาจเกิดการปนเปื้อนได้
ย้ายปลูก ไม้เพาะเลี้ยงเนื้อเยื่อ
“ไม้เพาะเลี้ยงเนื้อเยื่อบางชนิดออกรากง่าย บางชนิดออกรากยาก อาจจะใช้เวลาตั้งแต่ 2 สัปดาห์-1 เดือน ขั้นตอน การทำเพาะเลี้ยงเนื้อเยื่อมีข้อคิด 3 ข้อคือ 1. ขยายเพิ่มปริมาณได้ 2. ออกรากได้ 3.อนุบาลแล้วรอด เวลาเพาะเลี้ยงลงอาหารจะปัก 1-4 ต้น/ถุง ถ้าลงขวด 1-2 ต้น/ขวด พอมีรากสมบูรณ์ ทรงต้นแข็งแรงจึงนำไปอนุบาลอีก 1-2 เดือน”
วิธีนำ ไม้เพาะเลี้ยงเนื้อเยื่อ ออกมาอนุบาล
- นำต้นพืชออกมาล้างวุ้นออกให้สะอาด
- นำต้นพืชแช่น้ำสารป้องกันเชื้อรา ชื่อสามัญเมทาแลกซิล (Metalaxyl) เพื่อป้องกันโรค รากเน่าโคนเน่า
- ย้ายต้นพืชลงวัสดุปลูกควรใช้วัสดุปลูกที่เหมาะกับไม้เพาะเลี้ยงเนื้อเยื่อ มีลักษณะร่วนซุย เช่น พีทมอส พีทมอสผสมเพอร์ไลท์ พีทมอสผสมขุยมะพร้าวและแกลบ หรือขุยมะพร้าวผสมแกลบ
- นำต้นกล้าที่ย้ายปลูกแล้วใส่ถุงพลาสติกมัดปากถุงเพื่อควบคุมความชื้น หากพืชต้นเล็กสามารถใส่แก้วกาแฟและครอบฝาพลาสติก แต่หากมีจำนวนมากให้ทำกระโจมพลาสติกคลุม
- อนุบาลต้นกล้าประมาณ 3-4 สัปดาห์ จึงย้ายลงกระถางที่ต้องการปลูกต่อไป แนะนำให้รดสารป้องกันเชื้อราในดินปลูกอีกครั้ง
ทางแล็บมีการผลิตพืชกลุ่มไม้ประดับ ได้แก่ ฟิโลเดนดรอนพิ้งค์พริ้นเซส ฟิโลเดนดรอนไวท์ไนท์ ฟิโลเดนดรอนแบล็กคาร์ดินัล ฟิโลเดนดรอนกลอริโอซัม ฟิโลก้านส้ม ซิงโกเนียมไหลขาว ออมชมพู อโลเคเซีย กล้วยแดงอินโด กุหลาบ กล้วยน้ำว้า โดยมีลูกค้ามาซื้อหน้าสวนและลูกค้าออนไลน์ รวมทั้งพ่อค้าและแม่ค้ามาสั่งผลิตไปขาย นอกจากผลิตต้นไม้แล้ว DR Lab ยังรับสอนทำแล็บเพาะเลี้ยงเนื้อเยื่อ